Không để thiên tai xóa luôn quyền sử dụng đất

Tại nhiều vùng ven sông ở miền Bắc và miền Trung, sau mỗi trận lũ, địa hình thay đổi nhanh đến mức mốc giới cũ không còn dấu vết. Có hộ mất hẳn phần vườn do sạt lở, có hộ lại xuất hiện một doi cát bồi tụ trước cửa nhà.

Từ đó nảy sinh 3 câu hỏi pháp lý điển hình: đất bồi mới nổi là của ai; phần diện tích bị dòng nước cuốn đi có được tính vào bồi thường, hỗ trợ hay không và khi nhà đã bị lũ cuốn trôi, người dân còn quyền gì gắn với mảnh đất cũ?

Khung pháp luật hiện hành không để trống các tình huống này nhưng cách áp dụng ở cơ sở còn thiếu thống nhất, chủ yếu vì thiếu hồ sơ kỹ thuật và trình tự thủ tục sau thiên tai.

Cách tiếp cận đúng bắt đầu từ việc xác nhận sự kiện thiên tai và lập biên bản hiện trường ở cấp xã theo luật Phòng, chống thiên tai. Tài liệu này là căn cứ gốc cho mọi bước về sau.

Tiếp theo, ranh giới cần được khôi phục bằng đo đạc lại có chứng kiến của các hộ liền kề, trưởng thôn và địa chính. Biên bản hiện trạng phải gắn mốc thời gian, ảnh, video, trích đo tọa độ để thay thế cho ký ức chủ quan. Nếu phát sinh tranh chấp, hòa giải tại UBND cấp xã là thủ tục bắt buộc trước khi chuyển cấp hoặc khởi kiện.

Về nguyên tắc dân sự, ranh giữa các bất động sản liền kề được xác định theo thỏa thuận, tập quán hoặc ranh ổn định lâu dài. Khi mốc bị xóa bởi thiên tai, cơ quan có thẩm quyền sẽ dựa vào chuỗi chứng cứ nói trên để tái xác lập ranh hợp pháp.

Đối với phần đất bị sạt lở, pháp luật đất đai cho phép bù đắp thiệt hại theo giá trị quyền sử dụng đất nếu thửa đất không còn an toàn hoặc không thể sử dụng.

Phương án có thể là bồi thường bằng tiền hoặc bố trí đất ở nơi khác tương đương về giá trị tùy quỹ đất địa phương. Điều quan trọng là phương án phải phản ánh thực địa mới không thể đo đủ mét vuông trên phần đã bị cuốn đi, nhưng cũng không thể viện cớ không còn đất để đo để phủi trách nhiệm bồi thường.

Trường hợp nhà đã bị cuốn trôi, quyền lợi của hộ gia đình không tự mất theo dòng nước. Người dân vẫn có thể yêu cầu bồi thường, hỗ trợ ổn định đời sống và khi đủ điều kiện sẽ được xem xét tái định cư.

Với đất bồi tụ mới nổi, cần phân biệt rõ bãi bồi thuộc lòng sông và hành lang bảo vệ công trình thủy lợi với đất ở hoặc đất vườn của hộ gia đình.

Quyền sử dụng không tự phát sinh chỉ vì có doi cát. Việc công nhận, giao hoặc cho thuê phải căn cứ quy hoạch, kế hoạch sử dụng đất và thẩm quyền của cơ quan nhà nước. Nguyên tắc ưu tiên luôn là an toàn dòng chảy và bảo vệ công trình thủy lợi, sau đó mới xem xét phương án sử dụng hợp pháp, minh bạch.

Về mốc áp dụng, sự kiện sau ngày 1.8.2024 chịu sự điều chỉnh chính của luật Đất đai 2024. Các sự kiện trước đó đối chiếu luật Đất đai 2013 và nghị định hướng dẫn tương ứng.

Một tâm lý thường gặp là coi phần đất bị sạt lở là mất hẳn quyền. Cách nhìn này không đúng. Nếu thực địa thay đổi không thể sử dụng an toàn, cơ quan có thẩm quyền có thể lập phương án thu hồi vì lý do thiên tai kèm bồi thường, hỗ trợ và bố trí tái định cư. Bồi thường có thể bằng tiền hoặc bằng đất khác bảo đảm tương đương giá trị quyền sử dụng.

Nhà dân ven sông bị sạt lở nghiêm trọng sau lũ, đất ven bờ bị cuốn trôi, tình huống thực tế làm phát sinh nhiều vấn đề pháp lý về quyền sử dụng đất – ẢNH MINH HOẠ BẰNG AI

Kinh nghiệm quốc tế cho thấy các hệ thống giảm tranh chấp hiệu quả đều có 3 cấu phần: bản đồ nguy cơ gồm dữ liệu mở, thẩm quyền trách nhiệm rõ ràng giữa các cấp và một cơ chế di dời hoặc mua lại sau thiên tai để dứt điểm các thửa đất rủi ro cao.

Ở Nhật Bản, luật Cơ bản về phòng chống thiên tai thiết lập một kiến trúc quản trị phòng chống thiên tai toàn diện từ trung ương tới địa phương, yêu cầu lập, thực thi kế hoạch, phân định trách nhiệm và nguồn lực ngay từ thời bình, lấy dữ liệu làm nền để xử lý phục hồi sau thảm họa.

Đây là luật “xương sống” ràng buộc các khâu từ lập kế hoạch, ứng phó khẩn cấp đến phục hồi. Vì vậy khi ranh giới bị xóa sau lũ, chính quyền có sẵn cơ chế tổ chức đo đạc lại, chuẩn hóa hồ sơ và ra quyết định nhanh hơn.

Song hành với đó, Nhật Bản còn dùng bản đồ nguy cơ ngập lụt như công cụ pháp lý, kỹ thuật bắt buộc. Chính quyền địa phương phải công bố vùng nguy cơ và bản đồ ngập.

Kinh nghiệm này được nêu trong Sách trắng phòng chống thiên tai và tài liệu chuyên môn về lập bản đồ ngập, tạo căn cứ khách quan để khôi phục ranh và bố trí dân cư an toàn sau lũ. Khi tòa án, cơ quan hành chính và người dân nhìn cùng một bộ bản đồ thì tọa độ được cập nhật, không gian cho tranh cãi thuần cảm tính thu hẹp đáng kể.

Tại Liên minh châu Âu, Chỉ thị 2007/60/EC về đánh giá và quản lý rủi ro lũ buộc các quốc gia thành viên phải tiến hành đánh giá nguy cơ ban đầu, lập bản đồ nguy cơ và rủi ro lũ, rồi xây dựng kế hoạch quản lý rủi ro.

Các vòng cập nhật theo chu kỳ 6 năm hiện đang ở giai đoạn 2022 – 2027. Chỉ thị cũng đặt nghĩa vụ công khai bộ bản đồ và kế hoạch, làm nguồn dữ liệu chuẩn cho quy hoạch đất đai và quyết định di dời ở những khu vực rủi ro cao. Nhờ đó khi tranh chấp ranh, diện tích phát sinh sau lũ, các cơ quan có một mốc tham chiếu thống nhất.

Vương quốc Anh sau Đạo luật lũ lụt và quản lý nước 2010 xác lập một cơ quan đầu mối lũ địa phương. Cơ quan này có nghĩa vụ xây dựng, duy trì và giám sát chiến lược quản lý rủi ro lũ tại địa bàn, điều tra, điều phối và dẫn dắt phục hồi cộng đồng sau lũ kèm trách nhiệm lập sổ đăng ký tài sản, điểm rủi ro lũ.

Sự phân vai rõ ràng giúp người dân biết cần gõ đúng cửa, giảm vòng vèo thủ tục và xung đột thông tin giữa các cơ quan khi phục hồi ranh, hồ sơ địa chính sau thiên tai.

Ở Mỹ có quy định hướng dẫn việc sử dụng quỹ giảm nhẹ rủi ro để cơ quan công quyền mua lại nhà đất thường xuyên ngập, tháo dỡ công trình và chuyển thửa đất về không gian mở, công viên hoặc quản lý đất ngập nước, không được tái xây nhà ở.

Cơ chế này giảm đơn thư kéo dài vì đất ở chỗ nguy hiểm được giải quyết bằng một lựa chọn minh bạch, tự nguyện, có bồi thường thỏa đáng về giá trị, đồng thời bảo vệ hành lang thoát lũ cho cộng đồng.

Nhìn từ những mô hình trên, điểm chung là đồng bộ giữa kỹ thuật và pháp lý. Bản đồ nguy cơ, rủi ro có tính bắt buộc, dữ liệu mở và cập nhật định kỳ, thẩm quyền rõ ràng, cơ chế mua lại, di dời tự nguyện hoạt động theo quy trình chuẩn.

Khi ranh giới bị xóa sau lũ, họ không tranh cãi bằng trí nhớ mà bằng tọa độ. Không cố “vá” một thửa đất đã mất an toàn mà đưa ra phương án rời khỏi vùng nguy cơ kèm bồi thường minh bạch.

Đây là những mảnh ghép Việt Nam có thể tiếp thu nhanh: (1) chuẩn hóa bản đồ nguy cơ cấp xã theo chu kỳ, tích hợp vào hồ sơ địa chính số; (2) xác lập đầu mối địa phương chịu trách nhiệm điều phối phục hồi pháp lý sau thiên tai; (3) thí điểm cơ chế mua lại, di dời tự nguyện tại các điểm sạt lở lặp lại với nguồn vốn hỗn hợp trung ương, địa phương và quốc tế và (4) đặc biệt, công khai thời hạn xử lý từng khâu để người dân theo dõi.

Thiên tai là bất khả kháng nhưng tranh chấp sau thiên tai hoàn toàn có thể phòng ngừa nếu quá trình khắc phục được nhìn nhận đầy đủ ở cả phương diện kỹ thuật lẫn pháp lý.

Khi mỗi địa phương coi phục hồi pháp lý là một cấu phần bắt buộc của phục hồi sau thiên tai, chuỗi công việc sẽ đi đúng trật tự.

Khi thủ tục được chuẩn hóa, dữ liệu địa chính được cập nhật số và thẩm quyền giải quyết được công khai, người dân không phải chịu thêm một lần lo lắng về những tấc đất vốn là của mình.

Trật tự pháp lý được khôi phục sớm giúp xóm giềng bớt va chạm, cơ quan nhà nước xử lý nhanh hơn và cộng đồng có thể tập trung vào điều quan trọng nhất sau bão lũ đó là dựng lại cuộc sống một cách an toàn và bền vững.