Sửa luật Quy hoạch để định hình diện mạo quốc gia

Các tỉnh sau sáp nhập với chính quyền 2 cấp đã bắt đầu vận hành. Trong những bước tiếp theo để định hình diện mạo quốc gia, việc sửa luật Quy hoạch là vô cùng quan trọng trong chương trình nghị sự của Quốc hội, dù luật Quy hoạch hiện hành rất tiến bộ.

Tư duy lập pháp đột phá

Trước năm 2019 (khi luật Quy hoạch hiện hành chưa có hiệu lực), nước ta có tới khoảng 20.000 quy hoạch, phần lớn là chồng chéo, mâu thuẫn, không cần thiết và vô cùng lãng phí nguồn lực của nhà nước và của toàn xã hội, cản trở sự vận hành của thị trường, kiềm hãm sự phát triển của đất nước. Cả nước có hàng ngàn quy hoạch sản phẩm và dịch vụ, những quy hoạch vô lý này đã cản trở quyền tự do kinh doanh của người dân. Một vị lãnh đạo từng nói, kinh tế thị trường gì mà quy hoạch từ con tôm con cá đến thép, bia, sữa, karaoke, công chứng… Bộ nào, ngành nào cũng muốn có quy hoạch để “quản lý”, thực chất là để duy trì cơ chế xin – cho.

Khi nước ta tăng tốc hoàn thiện thể chế cho kinh tế thị trường vận hành đầy đủ, tình trạng nói trên không thể không thay đổi. Luật Quy hoạch mới ra đời trong bối cảnh đó, được Quốc hội (QH) thông qua ngày 24.11.2017 nhưng phải hơn 1 năm sau, đến ngày 1.1.2019 mới có hiệu lực. Luật Quy hoạch 2017 đã thay đổi căn bản hệ thống quy hoạch nước ta. Số lượng quy hoạch được lập cho cấp quốc gia, cấp vùng, cấp tỉnh giảm mạnh tới 97% so với trước, chỉ còn 111 quy hoạch, bao gồm: 1 quy hoạch tổng thể quốc gia, 1 quy hoạch không gian biển quốc gia, 1 quy hoạch sử dụng đất quốc gia, 39 quy hoạch ngành cấp quốc gia, 6 quy hoạch vùng và 63 quy hoạch tỉnh.

TP.HCM đang điều chỉnh quy hoạch sau khi sáp nhập 2 tỉnh Bình Dương và Bà Rịa-Vũng Tàu

Trước đây, mỗi tỉnh có tới 50 quy hoạch ngành, nay được tích hợp thành 1 quy hoạch cấp tỉnh, đặc biệt là bỏ quy hoạch xây dựng cấp tỉnh. Các quy hoạch nào không được tích hợp trong 111 quy hoạch nói trên sẽ tự động bị bãi bỏ khi luật có hiệu lực. Khi luật Quy hoạch có hiệu lực, toàn bộ hơn 3.000 quy hoạch sản phẩm và dịch vụ các loại hết hiệu lực, đã giúp giảm hàng ngàn điều kiện kinh doanh và giấy phép con. Luật còn nghiêm cấm “lập, thẩm định, quyết định hoặc phê duyệt, điều chỉnh quy hoạch về đầu tư phát triển hàng hóa, dịch vụ, sản phẩm cụ thể, ấn định khối lượng, số lượng hàng hóa, dịch vụ, sản phẩm được sản xuất, tiêu thụ”.

Từ đây, ai muốn làm sản phẩm và dịch vụ gì mà luật pháp không cấm và làm bao nhiêu đều được tự do tuân theo thị trường, thị trường “thông minh” hơn rất nhiều so với sự áp đặt của cơ quan nhà nước. Quy hoạch về sản phẩm và dịch vụ không những không cần thiết mà còn cản trở đầu tư, tạo bất bình đẳng trong cạnh tranh, là một trong những nguyên nhân khiến một số nước lấy lý do áp đặt thuế chống bán phá giá (sau khi chúng ta bỏ loại quy hoạch này thì việc bị áp đặt thuế chống bán phá giá giảm hẳn).

Chưa có đạo luật nào vấp phải sự phản ứng và tranh cãi gay gắt trong quá trình soạn thảo và lấy ý kiến trước khi thông qua như luật Quy hoạch 2017, vì dự luật này đột phá vào nhiều nhóm lợi ích. Phản ứng dữ dội nhất là từ một số bộ, ngành, nhất là từ một số bộ phận trong các bộ Xây dựng, TN-MT, NN-PTNT, Công thương. Sự phản ứng đó là dễ hiểu, vì luật sẽ “tước bỏ” nhiều đặc quyền của họ. Sau khi dự luật trình Ủy ban Thường vụ QH (UBTVQH), có bộ còn ra văn bản yêu cầu cái này cái kia “nhất thiết phải lập quy hoạch”.

Phó thủ tướng Nguyễn Chí Dũng lúc đó là Bộ trưởng Bộ KH-ĐT (nay là Bộ Tài chính), đứng đầu ban soạn thảo, là người kiên định bảo vệ dự luật đến cùng, khi nói quyết tâm vượt qua chính mình, “để giải phóng nguồn lực quốc gia khi tham mưu xây dựng luật Quy hoạch”. Chủ tịch QH Nguyễn Thị Kim Ngân khi đó cũng lên tiếng “nếu để lùi dự luật này lại thì bỏ lỡ cơ hội phát triển trong tương lai”.

Luật Quy hoạch đã được thông qua trong bối cảnh phức tạp như vậy, và vì sao từ khi QH thông qua đến hơn 1 năm sau mới có hiệu lực? Sở dĩ lâu như vậy vì nó liên quan hàng chục đạo luật khác nhau và vô số văn bản dưới luật cần rà soát để sửa đổi cho tương thích, nếu không thì không thể thi hành được. Trong thời gian đó, QH đã ban hành luật sửa đổi, bổ sung một số điều của 37 luật có liên quan đến quy hoạch (số 35/2018/QH14). Việc thảo luận thông qua luật Quy hoạch cũng như sửa đổi, bổ sung 37 luật liên quan này cho tương thích cũng đã gây tranh cãi gay gắt, chủ yếu xuất phát từ sự động chạm đến cơ chế xin – cho.

Ngay cả như vậy thì việc rà soát các luật và văn bản dưới luật để sửa đổi cho tương thích vẫn chưa triệt để, thứ nhất là không đủ thời gian, thứ hai là vẫn bị cơ chế xin – cho trì kéo. Cơ quan soạn thảo dự kiến sau khi luật đi vào cuộc sống sẽ tiếp tục rà soát, bổ sung để hoàn thiện. Nhưng rất tiếc, sau đó cả nước phải tập trung ứng phó đại dịch Covid-19. Đến nay, sau khi sáp nhập tỉnh và thực hiện chính quyền địa phương 2 cấp thì yêu cầu sửa luật Quy hoạch trở nên cấp bách.

Phải “thông qua bằng được” trong kỳ họp tới

Dự án luật Quy hoạch (sửa đổi) đã được trình thảo luận tại UBTVQH và lấy ý kiến các bộ, ngành và địa phương. Tại kỳ họp UBTVQH mới đây, Chủ tịch QH Trần Thanh Mẫn nhấn mạnh, dự án luật Quy hoạch (sửa đổi) và luật Đất đai (sửa đổi) “phải thông qua bằng được” tại kỳ họp thứ 10 tới đây, tức là kỳ họp cuối cùng của QH khóa XV. Theo Chủ tịch QH, đây là hai dự án luật mà các địa phương đang rất mong chờ để tháo gỡ các vướng mắc trong công tác chỉ đạo, quản lý và điều hành.

Luật Quy hoạch hiện hành xác lập tư duy tích hợp trong quy hoạch. Đây là phương pháp tiếp cận tổng hợp và phối hợp đồng bộ giữa các ngành, lĩnh vực có liên quan đến kết cấu hạ tầng, sử dụng tài nguyên và bảo vệ môi trường trong việc lập quy hoạch trên một phạm vi lãnh thổ xác định nhằm đạt được mục tiêu phát triển cân đối, hài hòa, hiệu quả và bền vững. Lập và triển khai thực hiện quy hoạch theo tư duy mới này bảo đảm vượt qua các rào cản, phát huy được lợi thế so sánh, các nguồn lực được phân bổ tốt nhất và hợp lý nhất để thúc đẩy đất nước phát triển. Diện mạo quốc gia và không gian phát triển không phải là phép cộng trên bản đồ mà còn rộng lớn hơn do sự tương tác cộng hưởng giữa các bộ phận trong tổng thể.

Thành tựu lập pháp này là không thể đảo ngược. Nhưng việc sửa đổi luật Quy hoạch là một yêu cầu cấp bách xuất phát từ 2 thực tế: đáp ứng yêu cầu vận hành của tổ chức bộ máy mới của hệ thống chính trị sau khi sáp nhập; xử lý các vướng mắc, chồng chéo, bất khả thi mà luật Quy hoạch hiện hành chưa đáp ứng được do chưa đủ thực tiễn.

Việc sáp nhập các tỉnh cũng không phải là cộng hai, ba tỉnh lại với nhau mà cũng xuất phát từ tư duy tích hợp. Các tỉnh sau sáp nhập là không gian tương tác cộng hưởng rộng lớn hơn là phép cộng đơn giản. Bởi vậy, luật Quy hoạch sau khi sửa đổi, số lượng quy hoạch có thể sẽ giảm và các ách tắc chắc chắn sẽ được khai thông.

Việc phân cấp sẽ mạnh mẽ và triệt để hơn theo quan điểm “địa phương quyết, địa phương làm, địa phương chịu trách nhiệm”. Các thủ tục lập, phê duyệt, điều chỉnh sẽ minh bạch, rút gọn và hiệu quả hơn. Trường hợp có mâu thuẫn giữa quy hoạch cấp quốc gia, quy hoạch vùng, quy hoạch tỉnh, quy hoạch có tính chất kỹ thuật, chuyên ngành có cùng cấp phê duyệt, sẽ được xử lý: đối với quy hoạch do các cơ quan tổ chức lập khác nhau, cấp có thẩm quyền cao hơn sẽ quyết định quy hoạch phải điều chỉnh. Đối với quy hoạch do cùng một cơ quan tổ chức lập thì cơ quan đó sẽ quyết định quy hoạch phải điều chỉnh.

Cũng tương tự như khi xây dựng luật Quy hoạch 2017, muốn sửa toàn diện luật Quy hoạch, theo Ủy ban Pháp luật của QH, phải sửa trên dưới 60 luật và khoảng 1.000 văn bản dưới luật. Bởi vậy, việc rà soát không hề đơn giản.

Cần phải nói thêm về các văn bản dưới luật. Theo tinh thần pháp trị, các điều khoản của luật phải bảo đảm có thể thi hành được ngay, các văn bản dưới luật (nghị định, thông tư) chỉ mang tính giải thích và hướng dẫn các thủ tục thi hành, không được phép đưa ra các quy định không có trong luật khiến người dân và cơ quan thực thi không dự lường được. Kinh nghiệm trước đây cho thấy một số phiên tòa thậm chí mang một thông tư làm căn cứ để xử án đã gây nhiều tranh cãi, vì nội dung thông tư không hề có trong luật.

Tồn tại lớn nhất trong hệ thống luật pháp về quy hoạch nước ta mấy chục năm nay là cơ chế xin – cho, là lợi ích nhóm. Luật Quy hoạch hiện hành đã loại trừ một bước quan trọng tình trạng này. Hy vọng luật sửa đổi lần này sẽ triệt tiêu cơ chế xin – cho và loại bỏ lợi ích nhóm triệt để hơn.