Táo bón, tình trạng ngày càng phổ biến trong nhịp sống hiện đại, không chỉ xuất phát từ thói quen ít vận động, chế độ ăn thiếu chất xơ hay áp lực tâm lý kéo dài. Một nguyên nhân ít được chú ý nhưng lại ảnh hưởng không nhỏ chính là tác dụng phụ của các loại thuốc. Nhiều người bất ngờ đối mặt với tình trạng phân khô cứng, đại tiện khó khăn hay mất cảm giác muốn đi ngoài sau khi bắt đầu sử dụng một số loại thuốc điều trị. Vậy, tại sao thuốc lại gây ra tình trạng này, và làm thế nào để phòng tránh?
Hiểu Biết Cơ Chế Gây Táo Bón
Khi thức ăn được tiêu hóa, phần còn lại di chuyển vào ruột già, nơi nước được hấp thu để tạo thành phân. Các dây thần kinh ở thành ruột sau đó gửi tín hiệu đến não, kích hoạt cảm giác muốn đại tiện. Tuy nhiên, khi nhu động ruột chậm lại, nước bị hấp thu quá mức hoặc lượng dịch tiêu hóa giảm, phân trở nên khô cứng và khó thải ra ngoài, dẫn đến táo bón. Một số loại thuốc can thiệp vào các quá trình này, làm gián đoạn hoạt động bình thường của hệ tiêu hóa.
Những Loại Thuốc Dễ Gây Táo Bón
Không ít loại thuốc thông dụng có thể gây táo bón như một tác dụng phụ. Đầu tiên, các thuốc điều trị huyết áp, đặc biệt là thuốc lợi tiểu, có thể làm giảm lượng nước trong cơ thể, khiến phân khô và khó di chuyển. Chẳng hạn, clonidine tác động lên hệ thần kinh trung ương, làm giảm tiết dịch tiêu hóa và nhu động ruột. Tương tự, các thuốc chẹn kênh canxi như nifedipine hay amlodipine làm chậm nhu động đại tràng, kéo dài thời gian lưu phân, từ đó gây táo bón.
Các thuốc kháng axit chứa nhôm hoặc canxi, như aluminum hydroxide hay calcium carbonate, cũng là thủ phạm tiềm tàng. Khi kết hợp với thức ăn, chúng tạo ra muối không tan trong ruột, khiến phân rắn hơn và khó thải ra. Việc sử dụng lâu dài mà không có hướng dẫn từ bác sĩ càng làm tăng nguy cơ.
Đặc biệt, thuốc giảm đau opioid như morphin hay codeine có tác động mạnh mẽ lên hệ thần kinh trung ương và ruột. Chúng làm chậm nhu động ruột, kéo dài thời gian phân lưu lại trong đại tràng, đồng thời ức chế phản xạ đại tiện, khiến người dùng mất cảm giác muốn đi ngoài.
Thuốc kháng histamin thế hệ đầu, thường thấy trong các loại thuốc trị cảm cúm như diphenhydramine hay chlorpheniramine, cũng góp phần gây táo bón do tác dụng kháng cholinergic, làm giảm tiết dịch và nhu động ruột. Tương tự, một số thuốc chống trầm cảm, đặc biệt là thuốc ba vòng như amitriptyline hay SNRI như duloxetine, có thể gây ra tình trạng tương tự. Dù các thuốc SSRI như paroxetine ít gây táo bón hơn, một số bệnh nhân vẫn có thể gặp phải vấn đề này.
Đáng chú ý, việc lạm dụng thuốc nhuận tràng kích thích như các loại chứa senna, lô hội hay đại hoàng có thể phản tác dụng. Dù ban đầu giúp đi ngoài dễ dàng, sử dụng lâu dài khiến đại tràng mất khả năng co bóp tự nhiên, dẫn đến táo bón nghiêm trọng hơn khi ngừng thuốc.
Giải Pháp Phòng Ngừa và Xử Lý
Để giảm thiểu nguy cơ táo bón do thuốc, việc trao đổi với bác sĩ là điều cần thiết. Nếu nhận thấy tình trạng táo bón xuất hiện sau khi dùng thuốc, người bệnh nên báo ngay để được cân nhắc đổi thuốc hoặc bổ sung các biện pháp hỗ trợ tiêu hóa. Tự ý sử dụng thuốc nhuận tràng trong thời gian dài mà không có chỉ định y khoa là điều nên tránh.
Bên cạnh đó, thay đổi lối sống đóng vai trò quan trọng trong việc cải thiện tình trạng táo bón. Một chế độ ăn giàu chất xơ từ cám yến mạch, rau củ, đậu đen hay hạt ý dĩ, kết hợp với việc uống đủ nước mỗi ngày, giúp phân mềm và dễ thải hơn. Tăng cường vận động, duy trì giấc ngủ đều đặn và kiểm soát căng thẳng cũng hỗ trợ hệ tiêu hóa hoạt động hiệu quả. Đặc biệt, thói quen đi đại tiện đúng giờ, không nhịn đi ngoài và ưu tiên tư thế ngồi bệt sẽ giúp cải thiện tình trạng đáng kể.
Nếu táo bón kéo dài quá hai tuần hoặc kèm theo các dấu hiệu bất thường như đau bụng, chướng hơi, chảy máu trực tràng hay sụt cân không rõ nguyên nhân, người bệnh cần nhanh chóng đến gặp bác sĩ chuyên khoa tiêu hóa để được thăm khám và điều trị kịp thời.
Táo bón do thuốc không chỉ là một bất tiện mà còn có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống nếu không được xử lý đúng cách. Hiểu biết về tác dụng phụ của thuốc và chủ động điều chỉnh lối sống là chìa khóa để bảo vệ sức khỏe tiêu hóa.